Avrupa’nın köklü hukuk geleneklerinden birine sahip olan İtalya, adalet sistemi bakımından hem güçlü tarihsel mirasa hem de ciddi yapısal zorluklara sahiptir. Antik Roma’dan bu yana şekillenen hukuk kültürü, modern İtalya’da da etkisini sürdürmektedir. Ancak günümüz İtalya’sında adaletin etkinliği, hız ve güvenilirlik gibi alanlarda ciddi tartışmalar yaratmaktadır.
İtalya adalet sistemi, kıta Avrupası'nın “civil law” (kıta hukuku) sistemine dayanır ve yazılı yasalar üzerinden işler. Mahkemeler yasaları uygulamakla yükümlüdür; içtihatlar bağlayıcı değil, yol göstericidir. Yargı organlarının görev ve yetkileri Anayasa tarafından düzenlenmiş olup, savcılar ile hâkimler aynı kariyer yoluna sahiptir.
İtalya’da adalet sistemi üç ana kola ayrılmıştır: sivil, ceza ve idare yargısı. Bu yargı dalları, yüksek mahkemelerce denetlenir. En üst düzey yargı organı olan Yargıtay (Corte di Cassazione), yargı kararlarının istikrarını sağlar. Anayasa Mahkemesi ise yasaların anayasaya uygunluğunu denetler.
Savcıların ve hâkimlerin devlet memuru statüsünde olması ve benzer kariyer yollarına sahip olmaları, adalet sisteminde tarafsızlık ilkesinin önemli bir yönünü oluşturur. Ancak bu sistem, bazı durumlarda savcı-hâkim bağımsızlığını gölgeleyecek biçimde yorumlanabilmektedir.
İtalya adalet sisteminin en çok eleştirilen yönlerinden biri, davaların çok uzun sürmesidir. Özellikle sivil davalarda dosyaların yıllarca sonuçlanmaması, yargıya güveni ciddi biçimde sarsmaktadır. Bu sorun, sadece vatandaşlar değil, aynı zamanda yabancı yatırımcılar ve uluslararası şirketler için de caydırıcı bir unsur haline gelmiştir.
İtalya’da ortalama bir sivil dava süreci ilk derece, temyiz ve Yargıtay aşamalarıyla birlikte 8-10 yılı bulabilmektedir. Bu durum, “geciken adalet, adalet değildir” ilkesini doğrudan zedelemekte ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından da defalarca eleştirilmiştir.
İtalya’da adalet sistemini hızlandırmak ve daha şeffaf hale getirmek amacıyla son yıllarda birçok reform paketi gündeme gelmiştir. Özellikle 2021-2024 döneminde çıkarılan yargı reformlarıyla, mahkeme süreçlerinin dijitalleşmesi, alternatif uyuşmazlık çözüm yollarının teşvik edilmesi ve temyiz sürelerinin kısaltılması hedeflenmiştir.
Ancak bu reformlar yargı bağımsızlığı açısından bazı tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Hâkimler ve savcıların atama ve disiplin süreçlerinde hükümetin dolaylı etkisi olduğu iddiaları, yargının tarafsızlığına gölge düşürebilmektedir. Yargı ile yürütme arasında yaşanan bu gerilim, demokrasinin temel dayanağı olan güçler ayrılığı ilkesinin korunması açısından kritik öneme sahiptir.
İtalya, organize suç örgütleriyle mücadelede hukuk sisteminin sınırlarını zorlayan bir ülke olarak dikkat çeker. Cosa Nostra, ’Ndrangheta ve Camorra gibi mafya yapılanmaları, sadece kolluk kuvvetlerinin değil, aynı zamanda yargı sisteminin de odağında yer alır.
Savcı Giovanni Falcone ve Paolo Borsellino’nun 1990’larda mafya karşıtı mücadele kapsamında hayatlarını kaybetmeleri, İtalyan adaletinin bedel ödeyerek nasıl bir savaş verdiğinin sembolü olmuştur. Günümüzde mafya davalarının çoğu, özel yetkili mahkemelerde görülmekte ve bu alandaki yargı süreçleri genellikle diğer davalara göre daha hızlı işlemektedir.
Pandemi sonrası dönemde İtalya adalet sistemi dijitalleşme adımlarını hızlandırmıştır. e-Giustizia (e-Adalet) portalı sayesinde dava belgeleri çevrim içi ortamda paylaşılabilmekte, duruşmalar video konferans yoluyla yapılabilmektedir. Bu dönüşüm, adaletin hızlandırılmasında önemli bir araç haline gelmiştir.
Ancak dijitalleşme süreci, altyapı eksiklikleri ve mahkeme personelinin teknolojiye uyum sağlama sorunları nedeniyle hâlâ tam anlamıyla verimli kullanılmamaktadır. Ayrıca dijital sistemlerin güvenliği ve verilerin gizliliği, hukukçular arasında endişe uyandıran diğer konular arasındadır.
İtalyan halkının yargıya olan güveni, yapılan kamuoyu araştırmalarına göre dalgalı bir seyir izlemektedir. Adaletin siyasallaştığı algısı, medyatik davalarda verilen kararların tutarsızlığı ve uzun süren mahkeme süreçleri, vatandaşların yargıya kuşkuyla yaklaşmasına neden olmaktadır.
Bununla birlikte, güçlü avukatlık geleneği, bağımsız barolar ve akademik çevrelerin etkili eleştirileri sayesinde, sistem içi denetim mekanizmaları hâlâ işlemektedir. Bu yönüyle İtalya, hem sorunlu hem de çözüm üretmeye açık bir yargı yapısına sahiptir.
İtalya adalet sistemi, Avrupa’nın en köklü hukuk geleneklerinden birine sahip olmasına rağmen günümüzde birçok yapısal sorunla boğuşmaktadır. Geciken adalet, siyasi müdahale iddiaları, dijitalleşmenin sınırlı etkisi ve halkın sisteme olan güven eksikliği, çözüm bekleyen temel başlıklardır.
Reformlar, teknik gelişmeler ve yeni yasal düzenlemeler umut verse de gerçek bir değişimin ancak toplumsal talep, siyasi irade ve hukukçuların mesleki bağlılığıyla mümkün olacağı açıktır. İtalya’da adaletin geleceği, bu üç gücün birlikte çalışabilmesine bağlıdır.