Dünyanın en kalabalık demokrasisi olan Hindistan’da adalet sistemi, ülkenin çeşitliliği ve büyüklüğüyle aynı oranda zorlu bir mücadele içindedir. Hindistan Anayasası, bireysel hak ve özgürlükleri güvence altına alan kapsamlı bir belge olsa da uygulamada yargı sistemi, aşırı yük, altyapı eksiklikleri ve eşitsizlik gibi ciddi sorunlarla yüz yüzedir. Mahkemelerdeki dava yükü, adaletin zamanında ve etkin biçimde sağlanmasını neredeyse imkânsız hale getirmektedir.
Hindistan adalet sistemi, İngiliz “common law” sistemine dayalı olarak şekillenmiştir. Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme (Supreme Court), eyalet yüksek mahkemeleri ve alt mahkemelerden oluşan çok katmanlı bir yapıya sahiptir. Anayasa’nın üstünlüğü ilkesi uyarınca tüm yasalar bu temel belgeye uygun olmak zorundadır.
Yargının bağımsızlığı teoride güvence altındadır; ancak bu bağımsızlık, yargıç atamalarındaki şeffaflık eksikliği ve hükümetle ilişkili atamalar nedeniyle zaman zaman tartışma konusu olmaktadır. Yargı organlarının yoğun siyasi ve toplumsal baskı altında çalıştığı yönündeki eleştiriler, özellikle son yıllarda artış göstermiştir.
Hindistan’ın en büyük sorunu, mahkemelerdeki dava yoğunluğudur. Milyonlarca dosya hâlen sonuçlanmayı beklemektedir. Yargı sisteminin bu kadar yavaş işlemesi, “geciken adalet, adalet değildir” sözünü doğrular niteliktedir. Bazı davalar on yıllarca sürmekte, bireyler yaşamları boyunca adalete ulaşamamaktadır.
Bu durum sadece bireysel mağduriyet yaratmakla kalmamakta, aynı zamanda yargıya duyulan güveni de sarsmaktadır. Özellikle kırsal bölgelerde yaşayan insanlar, mahkeme süreçlerine olan inançlarını kaybetmiş durumda. Bu da paralel adalet arayışlarına, yani geleneksel yargılama sistemlerine olan yönelimi artırmaktadır.
Hindistan’da hukuk önünde eşitlik ilkesinin kağıt üzerinde kaldığı birçok örnek mevcuttur. Ülkenin farklı kast sistemi kalıntıları, dini ve etnik çeşitliliği, ekonomik sınıflar arasındaki uçurum, adaletin herkese eşit şekilde ulaşmasını zorlaştırıyor.
Yoksul bireylerin kaliteli hukuk hizmeti alması oldukça güç. Devlet tarafından sağlanan adli yardım hizmetleri, büyük şehirler dışında yetersiz kalmakta. Bu durum, ekonomik gücü olan bireylerin daha etkili temsil edilirken, yoksulların hukuki süreçlerde mağdur olmasına neden oluyor.
Hindistan’da kadınlar için adalete erişim, hâlâ büyük bir sorun. Aile içi şiddet, tecavüz ve cinsel taciz vakalarında birçok mağdur, utanç, toplumsal baskı ve hukuki sürecin zorluğu nedeniyle şikâyetçi olamıyor. Üstelik bu tür davaların yargı önünde sonuçlanması da yıllar sürebiliyor.
Hükümet, kadınlar için özel hızlı yargı mahkemeleri (fast track courts) kurmaya çalışsa da bu sistemin kapasitesi oldukça sınırlı. Kadın haklarının etkin bir biçimde korunabilmesi için sadece yasal düzenlemeler değil, aynı zamanda zihinsel dönüşüm ve kültürel farkındalık da büyük önem taşıyor.
Hindistan, adalet sisteminde dijitalleşmeye adım atmaya başlamıştır. Mahkeme belgelerinin dijital ortamda hazırlanması, çevrimiçi dava takibi, video konferansla duruşmalar gibi adımlar pandemi sonrası hız kazanmıştır. Bu gelişmeler, mahkemelerin modernizasyonu açısından önemli olmakla birlikte, ülke genelinde eşit bir dijital erişim altyapısı olmadığı için her kesime fayda sağlayamamaktadır.
Özellikle kırsal bölgelerde yaşayan vatandaşlar için internet erişimi, dijital okuryazarlık ve teknik destek eksikliği, bu sistemlerden yeterince yararlanılmasını engelliyor. Dolayısıyla dijitalleşme, henüz eşitliği sağlayan değil, eşitsizliği derinleştirme riski taşıyan bir gelişme olarak karşımızda duruyor.
Hindistan’da adalet sistemine yönelik reform talepleri uzun süredir gündemde. Mahkeme yükünü azaltmak için alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin (arabuluculuk, uzlaştırma) yaygınlaştırılması hedefleniyor. Ancak bu yöntemlerin uygulanabilirliği ve halk tarafından kabul görmesi hâlâ sınırlı.
Ayrıca yargıç sayısının artırılması, teknolojik altyapının güçlendirilmesi ve avukatlık hizmetlerinin daha erişilebilir hale getirilmesi gibi adımlar da önerilmektedir. Ne var ki bu reformlar genellikle yavaş ilerlemekte ve siyasi irade eksikliği nedeniyle tam anlamıyla hayata geçirilememektedir.
Hindistan adalet sistemi, köklü bir anayasa, bağımsız yargı organları ve çeşitliliği barındıran bir hukuk geleneğine sahip olmasıyla dikkate değer bir potansiyele sahiptir. Ancak bu potansiyel, nüfus baskısı, altyapı eksikliği, sosyal eşitsizlik ve siyasi müdahaleler nedeniyle tam anlamıyla ortaya çıkamamaktadır.
Adaletin sağlanabilmesi için Hindistan’ın sadece teknik değil, aynı zamanda sosyokültürel düzeyde de dönüşüm yaşaması gerekmektedir. Yargı reformları, yalnızca sistemin değil, toplumun adalete bakış açısının da değişmesini hedeflemelidir. Aksi takdirde, Hindistan’daki milyonlarca insan için adalet, yalnızca bir ideal olarak kalmaya devam edecektir.